Θεραπευτικό Παιχνίδι- Πρακτικός Οδηγός (Μέρος Β)

Η χρήση του θεραπευτικού παιχνιδιού ώστε να βοηθηθούν παιδιά με ψυχικές ή άλλες διαταραχές είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα.

Σίγουρα αποτελεί μια από τις πολλές τακτικές που ακολουθούνται, αλλά πρέπει να είναι συμπληρωματική και να συνδυάζεται με άλλες μεθόδους θεραπείας.

Διαβάστε το ΜΕΡΟΣ Α ΕΔΩ

• ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Πριν το παιδί ξεκινήσει τη θεραπεία με τον εργοθεραπευτή είναι απαραίτητο να έχει αποσαφηνιστεί πλήρως ο ρόλος όσων την απαρτίζουν, δηλαδή του ίδιου του παιδιού, τον γονέων του, του θεραπευτή και του περιβάλλοντος στο οποίο θα πραγματοποιηθεί η θεραπεία. Ο ρόλος των γονέων (ή των κηδεμόνων) είναι πολύ σημαντικός. Είναι απαραίτητο να έχουν αντιληφθεί πλήρως την ανάγκη του παιδιού για θεραπεία μέσω ενός ουδέτερου προσώπου και να ενημερωθούν για τη μέθοδο που θα ακολουθηθεί. Ζωτικής σημασίας είναι η δέσμευσή τους πως θα τηρούν το πρόγραμμα των επισκέψεων όσος χρόνος κι αν χρειαστεί, φροντίζοντας παράλληλα να διευκολύνουν τη διαδικασία παρέχοντας στο παιδί κατάλληλο ρουχισμό για τις δραστηριότητες στις οποίες θα συμμετέχει. Ο θεραπευτής από την πλευρά του χρησιμοποιεί τις γνώσεις, την εκπαίδευση, τις επιρροές, τις εμπειρίες και τις ικανότητές του προκειμένου να διαμορφώσει ένα πλάνο θεραπείας. Σε πρώτη φάση γίνεται εκτίμηση-διάγνωση. Χτίζεται σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ παιδιού και θεραπευτή, το παιδί αρχίζει να εκφράζει τα συναισθήματά του και ο ειδικός συλλέγει τις απαραίτητες πληροφορίες σχετικά με την ψυχική υγεία, το βαθμό ωριμότητας, τη συμπεριφορά του παιδιού και τη συναισθηματική του κατάσταση καθώς εκείνο παίζει ελεύθερα. Στη συνέχεια είναι έτοιμος να ξεκινήσει τις θεραπευτικές συνεδρίες χρησιμοποιώντας κάποια από τις μεθόδους που προαναφέρθηκαν και περιλαμβάνουν θεραπευτικό παιχνίδι. Δύο παράγοντες που βοηθούν ιδιαίτερα στο έργο του θεραπευτή είναι η εποπτεία-επίβλεψη από έναν έμπειρο συνάδελφο καθώς και η καταγραφή αναλυτικών σημειώσεων στη διάρκεια ή στο τέλος κάθε συνεδρίας, πράγμα απαραίτητο για την εξαγωγή πολύτιμων συμπερασμάτων. Για το παιδί η πρώτη γνωριμία με το θεραπευτή είναι πολύ σημαντική. Εκείνη τη στιγμή μαθαίνει πως ο θεραπευτής γνωρίζει για τα προβλήματα του και είναι εκεί για να το βοηθήσει. Η πρώτη συνεδρία είναι συχνά αναγνωριστική και γίνεται παρουσία του γονέα αν το παιδί αρνείται να τον αποχωριστεί. Ο θεραπευτής δεν προχωρά τη διαδικασία αλλά το αφήνει να εξοικειωθεί με το χώρο και τα υλικά που του παρέχονται. Αν το παιδί είναι σε θέση να αποχωριστεί το γονέα από την πρώτη συνεδρία ο θεραπευτής του εξηγεί πως παίζοντας σε αυτό τον χώρο θα βοηθηθεί και του δίνει την άδεια να χρησιμοποιήσει όποια παιχνίδια θέλει. Εκείνο θα επικοινωνήσει όταν νιώθει έτοιμο ενώ ο χρόνος εξοικείωσης με το χώρο ποικίλει. Συχνές είναι και οι περιπτώσεις όπου το παιδί παρουσιάζει ανησυχία στις πρώτες επαφές με τον θεραπευτή. Αυτή συνήθως προέρχεται από το φόβο πως δε θα επιστρέψει στους γονείς του ξανά και αν τα συμπτώματα είναι ιδιαίτερα έντονα καλό θα είναι να διακόψουν τη συγκεκριμένη συνάντηση. Εξαιρετικά σημαντικός παράγοντας για τη θεραπευτική διαδικασία είναι η θέσπιση ορίων. Ο θεραπευτής επιβάλλεται να έχει τον έλεγχο της κατάστασης και η συμπεριφορά του πρέπει να είναι σταθερή και συνεπής ώστε το παιδί να μη μπερδεύεται και να ξέρει τι επιτρέπεται και τι όχι στο χώρο. Τα όρια είναι ένδειξη του ενδιαφέροντος του θεραπευτή προς το παιδί, το προφυλάσσουν από τραυματικές εμπειρίες και ταυτόχρονα το βοηθούν να αντιληφθεί τη σημαντικότητα της «δουλειάς» που γίνεται στο συγκεκριμένο χώρο και την εχεμύθεια που του εγγυάται ο ειδικός που επισκέπτεται. Πολλές φορές το παιδί δοκιμάζει το θεραπευτή ξεπερνώντας τα όρια που του έχουν τεθεί κάτι που πρέπει να αντιμετωπίζεται προσεκτικά και με λογικές εξηγήσεις. Όταν τα προβλήματα ξεπεραστούν με επιτυχία οι συνεδρίες σταματούν. Το παιδί πρέπει να προειδοποιείται εγκαίρως γι’ αυτή την εξέλιξη και η διακοπή των συναντήσεων να προετοιμάζεται σωστά από το θεραπευτή καθώς δεν υπάρχει πια ανάγκη υποστήριξης.

• ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΟΥ ΠΑΙΧΝΙΔΙΟΥ

Ο χώρος στον οποίο πραγματοποιούνται οι συνεδρίες έχει σαν σκοπό να επιτρέψει στο παιδί να επικοινωνήσει ελεύθερα. Γι’ αυτό πρέπει να είναι παιδοκεντρικός, δηλαδή κατάλληλα διαμορφωμένος για παιδιά. Η χρήση του πρέπει να είναι αποκλειστικά το θεραπευτικό παιχνίδι και να μη θυμίζει τάξη, ιατρείο ή κάτι άλλο. Τα έπιπλα πρέπει να είναι παιδικά, χωρίς στοιχεία επαγγελματικού εξοπλισμού όπως γραφεία, τηλέφωνα και σημειώσεις. Καλό θα είναι να υπάρχει περιοχή με μοκέτα ώστε παιδί και θεραπευτής να μπορούν να καθίσουν στο πάτωμα, όπως και περιοχή καλυμμένη με ειδικό υλικό που επιτρέπει δραστηριότητες που προκαλούν ακαταστασία. Μια πολυθρόνα βοηθά στη δημιουργία της κατάλληλης ατμόσφαιρας για διάβασμα, ενώ πολύ σημαντικό είναι το δωμάτιο να αποπνέει αίσθημα ιδιωτικού χώρου που αποτρέπει όποια εξωτερική παρέμβαση. Σε περίπτωση που ο θεραπευτής θέλει να βιντεοσκοπήσει ή να ηχογραφήσει τη συνεδρία επιβάλλεται να ενημερώσει πρώτα το παιδί. Ιδιαίτερη προσοχή απαιτείται στην τοποθέτηση παιχνιδιών και άλλων υλικών στο χώρο αφού κάποια από αυτά πρέπει να είναι εύκολα προσβάσιμα στα παιδιά ενώ άλλα χρειάζεται να παραμένουν κλειδωμένα ώστε ο θεραπευτής να διατηρεί τον έλεγχο. Η επίδειξη των έργων που κατασκευάστηκαν από το παιδί κατά τη διάρκεια της θεραπείας είναι και πάλι απόφαση του ίδιου του παιδιού μιας και μέσα από αυτά εκφράζονται τα συναισθήματά του. Επίσης, στο δωμάτιο επιβάλλεται να τηρούνται όλοι οι κανόνες ασφαλείας που θα προφυλάξουν τον ανήλικο από επικίνδυνα υλικά, εργαλεία και κινδύνους προερχόμενους από το νερό και τον ηλεκτρισμό. Στο παιχνίδι με άμμο και νερό η περιοχή πρέπει να είναι προσεκτικά διαμορφωμένη ώστε να μην παρεμποδίζονται οι δραστηριότητες. Η ποικιλία στην άμμο και η άνετη πρόσβαση στο νερό διευκολύνουν το παιχνίδι και τα επιθυμητά αποτελέσματά του. Τα παιχνίδια και τα υλικά που χρησιμοποιούνται στο θεραπευτικό παιχνίδι έχουν ως σκοπό την επικοινωνία και την εξωτερίκευση των συναισθημάτων του παιδιού αλλά η επιλογή τους εξαρτάται από τη μέθοδο θεραπείας που θα ακολουθηθεί και τις ανάγκες του παιδιού. Σύμφωνα με το μοντέλο της αναπτυξιακής θεραπείας παιχνιδιού (developmental play therapy) -η οποία καλύπτει τις ανάγκες των περισσότερων παιδιών- τα παιχνίδια επιλέγονται σε τέσσερις φάσεις. Στην πρώτη φάση (sensory/tactile/oral/narcissistic) ανήκουν η παρασκευή απλών φαγητών και γλυκών, τα πάρτυ με τσάι και κούκλες, τα παιχνίδια που παράγουν φυσαλίδες από σαπουνάδα, μουσικά όργανα/παιχνίδια και τραγούδι, παιχνίδια με την άμμο κα. Η δεύτερη φάση (motor/anal/pre-oedipal) περιλαμβάνει παιχνίδια σε εξωτερικό χώρο, γυμναστική σε κλειστούς χώρους, εργαλεία για εύκολες ξυλοκατασκευές, παιχνίδι με το νερό, τον πηλό, τα χρώματα, τις πλαστελίνες κα. Στην τρίτη φάση (representational/phallic/oedipal) συναντάμε παραμύθια, κουκλόσπιτα, φάρμες, μοντέλα άγριων και φανταστικών ζώων, μινιατούρες μεταφορικών μέσων και κούκλες που απεικονίζουν διάφορες φιγούρες, ρούχα για κούκλες, κουκλοθέατρο και εξοπλισμό ζωγραφικής. Στην τέταρτη φάση (constructive/latency/post-oedipal) χρησιμοποιούνται υλικά για κατασκευές και χαρτοκοπτική, επιτραπέζια παιχνίδια κα. Για να εξοπλιστεί πλήρως ένα καινούριο δωμάτιο παιχνιδιού πρέπει να επιλέξει κανείς παιχνίδια και από τις τέσσερις φάσεις.

Από όλα τα παραπάνω αντιλαμβάνεται κανείς τη χρησιμότητα του θεραπευτικού παιχνιδιού μέσα σε μία διεπιστημονική ομάδα με αντικείμενο τις παιδικές ψυχικές διαταραχές. Το θεραπευτικό παιχνίδι είναι μορφή θεραπείας και εργαλείο στα χέρια του θεραπευτή κι εκείνος με τη σειρά του είναι «η φωνή του παιδιού» μέσα στη θεραπευτική διαδικασία.

Κωνσταντίνος Γκώτσης

Διδάκτωρ Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Reading

(Ph.D. University of Reading, UK)

www.eidikospaidagogos.gr