ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ
Η θεραπεία των ψυχικά διαταραγμένων παιδιών είναι ένα ζήτημα που έχει απασχολήσει ιδιαίτερα την επιστημονική κοινότητα από τον 20ο αιώνα κι έπειτα. Με το θέμα έχουν ασχοληθεί παιδοψυχολόγοι, παιδοψυχίατροι, αναλυτές παιδικής συμπεριφοράς, εργοθεραπευτές και άλλοι ειδικοί.
- ΤΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ
Το παιχνίδι είναι η βασική απασχόληση κάθε παιδιού. Βοηθά κι ενισχύει την ανάπτυξη σε όλα τα επίπεδα και διαμορφώνει τη σχέση του παιδιού με τους συγγενείς και τον περίγυρό του. Το διευκολύνει να αντιληφθεί – πολλές φορές ασυνείδητα – τα προβλήματα και τους φόβους του, καθώς και να εκφράσει τα συναισθήματά του, να δοκιμάσει τις δυνατότητες και τα όριά του, να αναπτύξει ικανότητες, να εμπιστευθεί και να εκτιμήσει τον εαυτό του και τις δυνάμεις του. Όλες αυτές οι ιδιότητες του παιχνιδιού το καθιστούν πολύ σημαντικό μέσο θεραπείας, έναν ουδέτερο σύνδεσμο ανάμεσα στο παιδί και τον ειδικό που διευκολύνει σημαντικά τη διαδικασία.
- ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ
Η χρήση του θεραπευτικού παιχνιδιού ώστε να βοηθηθούν παιδιά με ψυχικές ή άλλες διαταραχές είναι ένα πολύπλοκο ζήτημα. Σίγουρα αποτελεί μια από τις πολλές τακτικές που ακολουθούνται, αλλά πρέπει να είναι συμπληρωματική και να συνδυάζεται με άλλες μεθόδους θεραπείας. Όλα τα παιδιά εμφανίζουν κάποια στιγμή στη ζωή τους συμπτώματα άγχους. Κάτω από κανονικές συνθήκες αυτό αντιμετωπίζεται με τη βοήθεια των γονέων και του κοινωνικού περιβάλλοντος, ενώ το παιχνίδι αποτελεί μια συνηθισμένη διαδικασία που επιτρέπει την αποσυμφόρηση του άγχους και λειτουργεί όπως θα λειτουργούσε σε κάποιον ενήλικο μια συζήτηση με οικεία πρόσωπα. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου παιδιά παρουσιάζουν τα συμπτώματα σε τέτοιο βαθμό ώστε να κρίνεται απαραίτητη η βοήθεια από ειδικούς, ή που συγκεκριμένες συνθήκες απαιτούν την παρέμβαση. Το θεραπευτικό παιχνίδι με τη συμμετοχή του θεραπευτή μπορεί να αποδειχθεί εξαιρετικά χρήσιμο σε περιπτώσεις παιδιών που πρόκειται να εισαχθούν στο νοσοκομείο για κάποια χειρουργική επέμβαση ή επίπονη θεραπεία βοηθώντας τα να εκφράσουν τους φόβους τους, σε παιδιά με σωματικές αναπηρίες προσφέροντας εναλλακτικές δραστηριότητες, σε παιδιά με χρόνιες ασθένειες (ακόμα και ανίατες) δίνοντας την δυνατότητα να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματά τους. Ανάλογη είναι η χρησιμότητα του θεραπευτικού παιχνιδιού σε παιδιά που αντιμετωπίζουν δύσκολες οικογενειακές καταστάσεις. Η αποσυμφόρηση των αρνητικών συναισθημάτων μετά από ένα διαζύγιο και η προετοιμασία μιας υιοθεσίας καθώς και η υποστήριξη μετά από αυτή ώστε να επιτευχθεί ομαλή μετάβαση στη νέα οικογένεια είναι ενδεικτικά παραδείγματα θετικής παρέμβασης. Αυτό το μέσο θεραπείας μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης σε παιδιά που έχουν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση όπως και σε παιδιά οικογενειών που θρηνούν κάποιο πρόσφατα χαμένο μέλος. Τα αίτια των παιδικών ψυχικών διαταραχών ποικίλουν. Έτσι, στις διεπιστημονικές ομάδες που αναλαμβάνουν την παρακολούθηση και θεραπεία τέτοιων διαταραχών συμμετέχουν επιστήμονες από πολλές ειδικότητες όπως παιδοψυχίατροι, παιδοψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί, νοσοκόμοι, εργοθεραπευτές, λογοθεραπευτές, εκπαιδευτικοί κ.α. Και φυσικά καθώς τα αίτια διαφέρουν, διαφέρουν και οι μέθοδοι υποστήριξης των παιδιών και των οικογενειών τους. Το παιδί μπορεί να χρειαστεί ατομική ή ομαδική θεραπεία, νέο περιβάλλον, βοήθεια στην εκπαίδευση, ακόμα και φαρμακευτική αγωγή. Οι γονείς συχνά έχουν ανάγκη υποστήριξης σε ατομικό ή ομαδικό επίπεδο, ενώ κάποιες φορές χρειάζεται να μπει στη διαδικασία της θεραπείας όλη η οικογένεια. Σε αυτή την περίπτωση ο εργοθεραπευτής είναι «η φωνή του παιδιού» και μπορεί μέσα από το παιχνίδι να παρατηρήσει την ψυχική κατάστασή του και να το οδηγήσει στη λύση των προβλημάτων του. Χρησιμοποιεί δηλαδή τη σημαντικότερη δραστηριότητα της παιδικής ηλικίας ως θεραπευτικό μέσο, κάτι που συνάδει πλήρως με τη φιλοσοφία της εργοθεραπείας.
- ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ
Στην παιδοψυχοθεραπεία υπάρχουν εκατοντάδες τρόποι παρέμβασης πολλοί από τους οποίους περιλαμβάνουν το θεραπευτικό παιχνίδι. Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία (pcychoanalytic psychotherapy) εστιάζει στο ασυνείδητο του παιδιού. Σκοπός της είναι να επιλύσει συγκρούσεις του παρελθόντος και να φέρει στο φως υποσυνείδητες ανάγκες ώστε το παιδί να εξελιχθεί και να φτάσει στο συναισθηματικό επίπεδο που ταιριάζει στην ηλικία του. Σε αυτή τη μέθοδο το «ελεύθερο παιχνίδι» είναι ό,τι η ελεύθερη προφορική έκφραση στην ψυχανάλυση ενός ενήλικου. Το παιδί μέσα από το παιχνίδι συμβολίζει τον εσωτερικό του κόσμο και ο θεραπευτής μπορεί με την παρέμβασή του να το οδηγήσει στην επιθυμητή πρόοδο. Κάποιες φορές εφαρμόζεται ακόμα και εναλλαγή ρόλων ανάμεσα στο παιδί και τον ενήλικο θεραπευτή βοηθώντας το να πάρει τον έλεγχο του «κόσμου του παιχνιδιού» και να αποβάλει τους φόβους του. Η επανάληψη ενός συγκεκριμένου παιχνιδιού επίσης συντελεί στην ενσωμάτωση συναισθημάτων και ανησυχιών στη γενική εμπειρία του παιδιού. Η θεραπεία σχέσης (relationship therapy) δίνει έμφαση στη θεραπευτική σχέση παιδιού και θεραπευτή όπως αυτή διαμορφώνεται στο «εδώ» και στο «τώρα». Είναι μια μέθοδος κατάλληλη για όλες τις ηλικίες αλλά στην περίπτωση μικρών παιδιών το παιχνίδι μπορεί να χρησιμοποιηθεί για επικοινωνιακούς σκοπούς. Η μη κατευθυνόμενη θεραπεία [nondirective (client-centred)] therapy βασίζεται στη θεωρία πως για να ωριμάσει ένα παιδί πρέπει πρώτον να του δοθεί ένα «ιδανικό» περιβάλλον παιχνιδιού για να εξωτερικεύσει τα συναισθήματα του, να τα αποδεχθεί και τελικά να τα ελέγξει και δεύτερον να έχει δίπλα του έναν ενήλικο που δέχεται και αντιλαμβάνεται πλήρως τα συναισθήματα αυτά. Ο θεραπευτής επιτρέπει στο παιδί να είναι ο εαυτός του κι εκείνο καθώς καταλαβαίνει και αποδέχεται τον εαυτό του, καταλαβαίνει και αποδέχεται και τους άλλους. Η διαφορά ανάμεσα στη μη κατευθυνόμενη θεραπεία και τη θεραπεία σχέσης έγκειται στο ότι η πρώτη χρησιμοποιεί μια ήρεμη προσέγγιση και την αντανάκλαση συναισθημάτων σαν τρόπο επικοινωνίας, ενώ η δεύτερη χρησιμοποιεί τα συναισθήματα στο «εδώ» και το «τώρα» για να βοηθήσει το παιδί να ωριμάσει. Στην αναπτυξιακή θεραπεία παιχνιδιού (developmental play therapy) το παιχνίδι γίνεται με μη κατευθυνόμενο τρόπο αλλά σε πλαίσιο θεραπείας σχέσης. Πρόκειται για συνδυασμό των δύο παραπάνω μεθόδων με σκοπό το παιδί να φτάσει το συναισθηματικό επίπεδο που αρμόζει στην ηλικία του αλλά περνώντας κάθε στάδιο ανάπτυξης πριν περάσει στο επόμενο, έχοντας πάντα την ελευθερία επιλογής του παιχνιδιού και της χρήσης του. Στην κατευθυνόμενη θεραπεία παιχνιδιού (directed play therapy) ο θεραπευτής χρησιμοποιεί το παιχνίδι σαν μέσο και καθοδηγεί τη χρήση του ώστε να επιτύχει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Υπάρχουν πολλές τεχνικές αυτής της μεθόδου που εφαρμόζονται ανάλογα με τη διαταραχή. Η θεραπεία ομαδικού παιχνιδιού (group play therapy) είναι μια μέθοδος που δε μπορεί να υποκαταστήσει την ατομική θεραπεία. Η ομάδα αντικατοπτρίζει την οικογένεια ή το σχολείο και μέσα από την αποδοχή των υπολοίπων το παιδί δοκιμάζει νέους τρόπους συμπεριφοράς και «δεσίματος» που το κάνουν να νιώθει αποδεκτό και ανεξάρτητο. Παρ’ όλ’ αυτά υπάρχουν κατηγορίες παιδιών που δε μπορούν να επωφεληθούν από αυτή τη μέθοδο. Στην οικογενειακή θεραπεία (family therapy) είναι πολύ σημαντικό να παρίσταται και το παιδί. Για να γίνει αυτό σωστά είναι απαραίτητη η παρουσία του ειδικού ο οποίος θα φροντίσει να παρέχει στο παιδί τα κατάλληλα παιχνίδια που θα του επιτρέψουν να επικοινωνήσει με την οικογένεια, να ορίσει ένα επίπεδο επικοινωνίας που θα το βοηθήσει να αντιλαμβάνεται πλήρως τους μεγαλύτερους αλλά και να του εξασφαλίσει την προσοχή τους κατά τη διάρκεια της θεραπείας.
Κωνσταντίνος Γκώτσης
Διδάκτωρ Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Reading
(Ph.D. University of Reading, UK)
){kind=link}